Gordel van papier
Huis van het boek organiseert van 22 september 2023 t/m 25 februari 2024 de tentoonstelling ‘Gordel van papier’ over de opkomst van het gedrukte boek in Indonesië in de periode 1816-1957. In de tentoonstelling zijn o.a. te zien: Indonesische lontar-handschriften, geïllustreerde pustaha’s van boombast, letterproeven van Javaanse letters, het eerste door een Indonesiër gedrukte boek uit 1827, koloniale schoolboeken, wetboeken voor Nederlanders en ‘inlanders’, het Nederlands- Indisch oorlogsspel uit 1903 en revolutionair drukwerk. Allemaal gemaakt in Indonesië. De tentoonstelling biedt een intrigerende inkijk in de ontwikkelingen binnen de (post)koloniale samenleving. Ook zien we drukwerk dat aangeeft hoe scherp er gediscrimineerd werd en hoe het verlangen naar een vrij Indonesië allang voor de Indonesische revolutie in drukwerk gevangen werd. Van dat laatste getuigt onder meer het iconische, zeldzame tweetalige geschrift uit 1913 ‘Als ik eens Nederlander was…’ van Soewardi Soerjaningrat waarvan de facsimile in de tentoonstelling doorgebladerd kan worden.
Gevolgen boekproductie
Anders dan verwacht en bedoeld, ging de drukpers in de 19e eeuw zijn gang. Drukwerk nam enorm toe in oplagen en verspreidde zich steeds verder. Het bereikte verschillende doelgroepen en lokale schrijftalenten namen de pen ter hand. Uiteindelijk heeft dit alles bijgedragen aan de onafhankelijkheid van Indonesië. De boeken en pamfletten in de tentoonstelling - van de Landsdrukkerij en Balai Poestaka, van de zendingsorganisaties en in toenemende mate ook van particuliere Indonesische, Chinese en Nederlandse uitgeverijen - laten verschillende, soms tegenstrijdige, belangen zien. Vanaf 1920 verschijnen er steeds meer Indonesische uitgevers in de boekhandel en rond 1950 vormen zij een meerderheid.
Massaproductie en distributie
In vergelijking met handschrift bracht de drukletter de voordelen van massaproductie en distributie met zich mee: teksten konden ineens een veel breder publiek bereiken. Daarnaast maakte lithografie het ook mogelijk om handschriften te reproduceren, met behoud van het traditionele uiterlijk van een handschrift. Nederlandse commerciële lettergieterijen, zoals Enschedé en Tetterode, ontwikkelden loodletters voor verschillende Indonesische talen en schriften, waaronder Javaans, Madurees en Soendanees, om met drukwerk de Indonesische bevolking te bereiken. Voorbeelden hiervan met bijbehorende typevoorbeelden zijn te zien op de tentoonstelling.
De overgang naar een zelfstandig Indonesië met een eigen boekproductie
De aanhoudende aanwezigheid van Nederlandse uitgevers, drukkers en boekhandels in Indonesië kwam na de Tweede Wereldoorlog in een ander daglicht te staan. Zowel tijdens als na de Indonesische Revolutie zou drukwerk een belangrijke rol spelen in Indonesië. Boeken uit deze periode geven een overzicht van de gebeurtenissen. Wat nog belangrijker is, is dat de makers van het drukwerk zelf in de loop van de tijd voor ingrijpende veranderingen in de samenleving hebben gezorgd.
